میرزا محمدعلی محلاتی ملقب حاج سیاح، از سفرنامه نویسان دوره قاجار و جهانگردی که دور دنیا را در ۱۸ سال گشت. حاج سیا در سال ۱۲۱۵ شمسی به دنیا آمد. دوران کودکی و نوجوانی او در محلات گذشت اما از جزئیات زندگی او در این دوران چندان اطلاعاتی در دست نیست. مشخص نیست علاقه‌ی او به مسافرت، آن هم در آن دوران که مسافرت های طولانی به خارج اصلاً رایج نبود، دقیقاً از کجا آمد ولی تقریباً ۱۵۰ سال پیش، فامیل و کشور خود را رها کرد و به بسیاری از کشورهای جهان سفر کرد. او با بسیاری از شخصیت های جالب آن زمان از جمله رئیس جمهور آمریکا دیدار کرد و دیده ها، شنیده ها و برداشت های خود را با دقت و با نثری ساده در کتاب «سفرنامه حاج سیاح به فرنگ» نوشت. حاج سیاح اول به قفقاز و روسیه سفر کرد و بعد عازم عثمانی، لهستان، آلمان، ایتالیا، سوئیس، یونان، اتریش، دانمارک، انگلستان و فرانسه شد و حتی به آمریکا، چین، ژاپن و هند هم سفر کرد. حاج سیاح اولین بار از طریق نیویورک وارد آمریکا شد و تا سانفرانسیسکو هم رفت و در سال ۱۸۷۵ میلادی اولین ایرانی شد که تابعیت آمریکا را پذیرفت.
او در هند با آقاخان محلاتی که رهبر فرقه اسماعیلیه بود، هم دیدار کرد. آقاخان از سفرهای حاج سیاح ستایش کرد و بعد گفت که وقتی مادرش مطلع شد او زنده است و به هندوستان آمده، نامه‌ای به او نوشته و خواسته که فرزندش را به ایران بفرستند. حاج سیاح در کتاب خود می‌نویسد: «در این حال دیگر تکلیف شرعی و عقلی خود را در این دیدم که به وطن برگردم و به زیارت مادر نایل شوم.»
وی از راه دریای کراچی و بوشهر به ایران برگشت و در آن زمان که فقط چهل ساله بود، وقتی که به شهر زندگی خود محلات وارد شد، دیگر سالها از مرگ پدرش گذشته بود و مادرش برای دیدارش لحظه شماری می‌کرد. سیاح به اصرار مادرش تصمیم به ازدواج گرفت و با دختری از خانواده بختیاری ازدواج کرد اما مدتی نگذشت که شروع به گشت و گذار در سراسر ایران کرد و کتاب «خاطرات حاج سیاح» دستاورد سفرهای او به شهرهای کوچک و بزرگ ایران است. در این کتاب تصویر دقیقی از وضعیت زندگی مردم و اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در زمان ناصرالدین شاه قاجار ارائه می دهد.
مورخان می گویند که این کتاب تاریخ مشروطه یا تاریخ معاصر ایران نیست اما یکی از بنیادی‌ترین آثار در باره تاریخ معاصر ایران است و نشان می‌دهد زمانی که کشورهای اروپایی با شتاب روبه پیشرفت بودند، ایران در بند استبداد، دین و خشونت قرون وسطایی بود. او در اول کتابش می نویسد: «وضع ایران را عجیب می بینم. مدت مدیدی خارجه را دیدم و تأسف ها بر حال حاضر ایران، وطن محبوبم دارم که زیاد در حال تنزل است. همه به ظاهرسازی اکتفاع می کنند. بعد از ۱۸ سال دوری، انتظار داشتم که تغییراتی در وضع مملکت انجام یافته و مردم در رفاه، شهرها آباد شده باشد ولی با دیدن بندر بوشهر، معلوم شد که انتظار بیهوده داشتم و چنان تاثری به من دست داد که اگر شوق زیارت مادرم نبود، از همین بوشهر برمی گشتم.»
حاج سیاح در سال ۱۲۵۸ بار دیگر سفری به روسیه، اروپا، عربستان، مصر، شام و عتبات می‌کند و بعد دوباره به ایران باز می گردد. در این سفرها با سید جمال الدین اسد آبادی و میرزا رضای شیرازی آشنا می شود و سر و کارش به سیاست می‌افتد.
وقتی که جمال الدین اسدآبادی مورد خشم ناصرالدین شاه قرار می‌گیرد، حاج سیاح هم در معرض اتهام قرار می‌گیرد و کامران میرزا – نایب السلطنه حاکم تهران – که از گذشته از حاج سیاح کینه به دل داشت، او را به اتهام نگهداری و توزیع روزنامه های ممنوع آن زمان مثل قانون و شب نامه و به خاطر نوشتن نامه انتقاد آمیز به همراه میرزا رضای کرمانی به مدت ۲۰ ماه زندان می‌اندازد. در زندان به حاج سیاح بسیار سخت می گذرد، به طوری که تصمیم می گیرد خودکشی کند که به این منظور خودش را از پنجره سلول به پایین می اند‌ازد اما این قضیه به شکسته شدن پای منجر می شود.
او از شرایط سیاسی روزگار ناامید بود و با اینکه در زمینه گسترش اندیشه قانون خواهی پیش از این تلاش هایی کرده بود، خودش را کنار می کشد و تا پایان عمر که همزمان با جنگ جهانی اول و سقوط قاجار بود، خانه نشین می شود.
حاج سیاح در اولین سال تاسیس حکومت پهلوی در سال ۱۳۰۴ فوت می کند.
