مصریان باستان اعتقاد داشتند که حفظ بدن مومیایی شده، روح را بعد از مرگ قدرتمند ساخته و روح قدرتمند هم می‌تواند به جسد بازگردد. مومیایی کردن در عصر حاضر و روش‌های آن پیش‌تر در دوران جنگ‌های مدنی آمریکا به وجود آمد و مربوط به اشخاصی بود که بسیار دور از خانواده کشته می‌شدند و خانواده آنها دوست داشتند که آنها را در محل زندگی‌شان دفن کنند.
تعریف مومیایی
در دانشنامه آزاد مومیایی چنین تعریف شده است: «جسدی که پوست و گوشت خشک شده آن در اثر تماس عمدی یا تصادفی با مواد شیمیایی، سرمای فوق‌العاده زیاد، رطوبت بسیار پایین یا عدم وجود هوا حفظ شده‌است.»
دکتر پریچهر خزعلی- مدیر کل امور تشریح و بررسی صحنه جرم سازمان پزشکی قانونی کشور نظر دارد که از نظر علمی، مومیایی (Mummification) به جسدی گفته می شود که در اثر تماس عمدی یا تصادفی با عواملی که باعث کُند یا متوقف شدن روند فساد در جسد می شود مانند مواد شیمیایی، سرمای فوق‌العاده زیاد، هوای بسیار گرم و خشک همراه با کوران، بصورت کامل یا ناکامل حفظ شده است.
در دوران باستان، مصر باستان تنها فرهنگ دنیای قدیم بود که مومیایی را به بالاترین حد آن رساند و فرایند موميايي کردن را توسعه داد. مومیایی اجساد یکی از اولین فرایندهای جراحی و اعمال جراحی است که انسان آن را به انجام رسانده است. اصولاً مومیایی کردن اجساد توسط متخصصین پزشکی قانونی صورت می گیرد.
انواع مومیایی
از یک منظر، می توان مومیایی اجساد را به دو نوع زیر تقسیم کرد:
طبیعی: طبق علم باستان شناسی، انسان هایی هستند که به واسطه شرایط خاص اقلیمی و جغرافیایی مثل قرار گرفتن در معادن نمک، بیابان‌ها با آب و هوای گرم و سوزان یا مکان های سرد و یخ زده، پس از مرگ اجسادشان به همان شکلی که در زمان حیات بوده بدون تجزیه محافظت شده و از خطر از بین رفتن محفوظ مانده اند، مانند مرد نمکی که جسدش در معدن نمک چهرآباد در استان زنجان پیدا شد یا جسد مومیایی طبیعی متعلق به یک خانم مسن کهدر بخش آنتروپووژی موزه ملی تاریخ پزشکی ایران نگهداری می شود.
مصنوعی: فرایندی است که با استفاده از روش های مختلف توسط متخصصان برای جلوگیری از روند فساد یک جسد همچون تغییر رنگ، خروج مایع از منافذ جسد، باد کردن و متعفن شدن جسد و … صورت می‌گیرد. در این روش در ابتدا معده و روده فرد متوفی که محتویات آن دارای آلودگی بالاست خارج شده و سپس برای انجام مومیایی آماده می‌شود.
شیوه‌های مومیایی
در سراسر دنیا روش‌های مختلفی با استفاده از انجماد، انواع مواد شیمیایی، فیکساتور و … برای مومیایی کردن اسجاد وجود دارد اما روش‌های مرسوم مومیایی کردن اجساد به طرق زیر می باشد:
| مقاله مرتبط: شیوه های تشخیص هویت جسد مومیایی شده |
روش سنتی و باستانی: در روش قدیمی مومیایی کردن، با بریدن نقاطی از بدن، احشاء را از آن خارج می کردند و بعد مومیایی می کردند. پزشک قانونی می تواند با معاینه جسد و مشاهده آثار بریدگی در سینه و شکم آن پی ببرد که جسد به این شیوه مومیایی شده است یا خیر. این روش در حال حاضر مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
روش preservation (حفاظت و نگهداری جسد): روشی که در طول 200 سال گذشته، شیوه معمول برای مواظبت و مراقبت از جسد به منظور جلوگیری از فساد نعشی محسوب می شود، preservation است. در این روش خون را از سیستم عروقی بدن خارج می کنند و بعد با تزریق مواد شیمیایی که معروف ترین آن فرمالویید (ماده شیمیایی که در دانشکده های پزشکی از آن برای نگهداری اجساد استفاده می شود تا دانشجویان بتوانند کالبد شکافی انجام دهند) است، به داخل بدن جلوی فساد نعشی را می گرند.
بسته به این که با چه شدتی تزریق صورت گیرد، جسد ممکن است برای چند هفته سالم بماند تا مراسم تدفین انجام شود و یا یعضی وقت ها اشخاصی که موقعیت سیاسی و یا اجتماعی بالایی دارند و باید آنان را در معرض دید مردم گذارند. همین شیوه را می توان طوری انجام داد که جسد برای مدت طولانی‌تری سالم بماند و دچار فساد نعشی نشود.
در کشور ایران، در گذشته مومیایی به شیوه طبیعی و باستانی بود اما بعدها از مواد شیمیایی خاصی برای مومیای استفاده شد که با دستگاه مخصوصی از طریق عروق به داخل تمامی بافت ها هدایت شده و به این ترتیب این نوع مومیایی باعث می شود که در مدتی که برای نقل و انتقال جسد تا کشور متبوع لازم است، روند پیشرفت فساد کُند شده و بدون این که در ظاهر جسد تغییری ایجاد شود، جسد از فرایند تجزیه شدن و فساد تا زمان دفن حفظ می‌شود.
الزامات قانونی
هرچند مومیایی کردن اجساد امر اختیاری است و شواهد تاریخی حکایت از آن دارد که اجساد برخی مقامات بسیار مهم از جمله پادشاهان را در بعضی از کشورها مومیای می کردند، ولی از نظر حقوقی، مطابق قرارداد ۱۹۳۷ برلن و قوانین حمل و نقل هوایی بین المللی پرواز، مومیایی کردن جسد در صورت انتقال از یک کشور به کشور دیگر اجباری اعلام شد.
فلسفه این امر آن است که معمولاً تا زمان رسیدن خانواده متوفی از کشور متبوع وی تا خارج از کشور زمان می‌برد، ممکن است گذشت زمان باعث فاسد شدن جسد و مهم‌تر از همه بیماری‌زا شدن آن شود، در چنین شرایطی است که خانواده متوفی باید طبق قانون، جسد را مومیایی کند تا اجازه بارگیری جنازه به آنها داده شود.
براین اساس، علاوه بر تعیین علت فوت متوفی باید طبق قرارداد فوق، جسد مومیایی شود. به این ترتیب بعد از انجام کارهای اداری و فرایند مومیایی شدن توسط متخصصین امر، گواهی تایید مومیایی شدن فرد به سفارت مربوطه تحویل می شود تا به وسیله آن تمامی کارهای هواپیمایی و گمرکی انتقال متوفی انجام شود. سپس جسد مومیایی شده با حضور بستگان فرد یا نماینده قانونی آنها یا یک نماینده از سفارت کشور فرد متوفی و نماینده گمرک در سازمان پزشکی قانونی در جعبه های چوبی و آهنی بسته بندی شده و جهت حمل به کشور متبوع آماده می شود.
البته برای اجسادی که از راه های زمینی نیز منتقل می‌شوند مثل افرادی که تبعه کشورهای همسایه هستند در صورت درخواست بستگان، مومیایی انجام می شود.
از قدمت این مسئله در ایران بطور دقیق اطلاعی در دست نیست اما از زمانی که سازمان پزشکی قانونی ایجاد شده این امر نیز انجام می‌گرفته است که تنها در شهر تهران صورت می‌گیرد چرا که انتقال بیشتر اجساد باید از طریق فرودگاه بین المللی صورت می‌گیرد.
منابع: گفتگوی دکتر پریچهر خزعلی با باشگاه خبرنگاران، گفتگوی دکتر مازیار اشرفیان بناب با برنامه اتاق خبر
