دكتر جمشید ممتاز

بیوگرافی دكتر جمشید ممتاز استاد حقوق بین الملل و حقوق عمومی

دكتر جمشید ممتاز، در سال 1321 (ش.) در ازمیر ترکیه به دنیا آمد. پدرش که دانش آموخته مدرسه نظامى سن سیر فرانسه بود، به سیاست روى آورد و در زمان تولد جمشید به عنوان کنسول ایران در ازمیر مشغول خدمت بود.

بعد از تغییر محل خدمت پدرش، به مصر رفت و سال های اول تا سوم دوره ابتدایی را در در مدرسه فرانسوى قاهره به تحصیل مى پرداخت. در این سال‌ها است که زبان عربى را هم فرا مى گیرد، زبانى که بعدها آن را از یاد مى برد. البته از خاطرات آنجا هم چیزهایى به یاد دارد، از جمله فوتبال بازى کردن با بچه هاى قاهره اى.

وی سیكل اول متوسطه را در «مدرسه سن لویی تهران» و سیكل دوم را در «دبیرستان پرووان پاریس» به پایان رساند.

دکتر مصدق نخست وزیر ایران در سال هاى ۳۲ – ۱۳۳۰ بود، در ۱۴ مهرماه ۱۳۳۰ تصمیم می گیرد شخصاً و به همراه دکتر حسین فاطمى (معاون سیاسى نخست وزیر)، حسین نواب (وزیر مختار ایران در هلند) و جمعى از کمیسیون مختلط نفت، از جمله دکتر متین دفترى، در جلسه شوراى امنیت سازمان ملل حضور یابد. وی در ماجراى شکایت انگلیس از دولت ایران در قضیه ملى شدن صنعت نفتِ ایران، به دفاع از موضع ایران پرداخت و بعد از ۴۲ روز مذاکره با ترومن رئیس جمهور آمریکا و مک گى معاون وزیر خارجه آن کشور و حضور در جلسه سازمان ملل، آمریکا را ترک و پس از توقفى کوتاه در آمستردام وارد مصر مى شود و در واقع به دعوت نحاس پاشا نخست وزیر محبوب مصر براى سفر به آن کشور پاسخ مثبت مى دهد. نخست وزیر وقت ایران در زمان اقامتش میهمان خانواده جمشید ممتاز بوده و شبها به هتلى در قاهره مى رفته است. دکتر جمشید ممتاز که در این زمان ۹ سال داشت و پدرش کاردار ایران در مصر بوده، دکتر مصدق را در سفارت ملاقات کرد و خاطره آن روز را چنین بیان نمود:

«مردم قاهره به شدت از دکتر مصدق استقبال کردند و دور ساختمان سفارت ایران جمع شده بودند. اتفاقاً وقتى که دکتر مصدق به سفارت آمد من را بوسید. دانشگاه الازهر هم به ایشان دکتراى افتخارى اعطا کرد.»

ممتاز پس از سفر به فرانسه، کلاس هاى چهارم تا هشتم تحصیلاتش را در مدرسه فرانسوى هاى تهران ادامه مى دهد و چند سال پایانى تحصیلات، دبیرستانش را در مدرسه شبانه روزى پرو وان پاریس طى مى کند و در سال ۱۳۴۰ دیپلم علوم طبیعى را دریافت می کند. سپس تحصیلات خود را در همان کشور در رشته حقوق ادامه داد و در سال 1340 (ش.) (1961 م.) وارد دانشكده حقوق دانشگاه پاریس شد و در سال 1344 (ش.) لیسانس حقوق گرفت.

در سال 1347 (ش.) پس از دریافت فوق لیسانس، (تا سال 1974 م.) به تدریس در این دانشكده پرداخت و به مدت ۶ سال کار تدریس را دنبال مى کند. استاد بانفوذ او – خانم باستید – که پدرش رئیس دیوان دائمى دادگسترى و شوهرش در چندین نوبت در فرانسه به مقام وزارت رسید، کارى مى کند که شاگردش در زمان تحصیل در مقطع دکترا، به تدریس هم بپردازد.

ممتاز ضمن تدریس که به تحصیل دکتری مشغول نیز شد، در سال 1353 (ش.) (1971 م.) با ارائه پایان نامه «نظام حقوقی بستر زیردریاها» موفق به دریافت مدرک دكترای حقوق بین الملل و حقوق عمومی از دانشگاه پاریس شد.

وی در باره تز دکترای خود چنین می گوید:

«تزم در مورد بهره بردارى از منابع دریایی اى است مانند منگنز و کبالت که در بستر دریاها قرار دارد. آن زمان تصور مى شد که مى توان به سرعت از این منابع بهره بردارى کرد و عایدات فروش این منابع را براى اداى قروض کشورهاى جهان سومى در نظر گرفت.»

گرچه دکتر ممتاز تز دکتری‌اش را درباره نظام حقوقى بستر زیر دریاها گذرانده است، اما کم کم به مقوله حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه تعلق خاطر پیدا مى کند و به شکلى دفاع از این مقوله ها به دغدغه فکرى این استاد برجسته ایرانى مبدل مى شود.

در سال 1353 (ش.) به ایران بازگشت و به عنوان استادیار درس حقوق بین الملل، به كادر هیأت علمی دانشكده حقوق دانشگاه تهران پیوست. در سال ۱۳۵۴ (ش.) دانشیار دانشکده شد و در سال 1369 (ش.) و به روایت

برخی دیگر در سال 1365 (ش) به سمت استادی ارتقا یافت و در دوره های فوق لیسانس و دكترای حقوق بین الملل این دانشكده به تدریس اشتغال داشت.

در سال ۱۳۸۳ به عنوان مدیر گروه حقوق بشر دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران انتخاب شده و به شکلى جدى تر به فعالیت در حوزه حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه پرداخت. در همین سال بود که وی به عنوان مدیر گروه حقوق بشر دانشکده مذکور انتخاب و نشان درجه ۲ علمى ایران را از رئیس جمهور ایران دریافت کرد و به عنوان رئیس کمیسیون حقوق بین الملل سازمان ملل متحد نیز انتخاب شده است.

ممتاز علت گرایش پیدا کردن خود به مقوله حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه را اینگونه بیان مى کند:

«افزایش خشونت در جهان، درگیرى هاى مسلحانه، جنگ، آوارگى، ظلمى که در حق غیرنظامیان وارد مى شود زمینه را براى فعالیت بیشتر در عرصه حقوق بشر باز مى کند و آدم احساس مى کند با فعالیت در این عرصه بیشتر مى تواند مثمر ثمر باشد.»

وى حدود ۱۵ سال بود که فقط در مقاطع فوق لیسانس و دکترا به تدریس در حوزه هاى حقوق بشر، حقوق مخاصمات و حقوق سازمان هاى بین المللى مشغول است. خودش در در این ارتباط بیان داشت:

«من دانشجویانم را خیلى دوست دارم و خیلى به آنها علاقه مندم، لطفى که دانشجویان ایرانى به من دارند در خارج از کشور وجود ندارد. اینجا من بیشتر احساس آرامش مى کنم. من کشورم را دوست دارم و تا آنجا که بتوانم به کشورم خدمت مى کنم.»

او اعتقاد دارد که یک استاد صرفاً نباید به فکر درآمد باشد و بر این باور است که:

«من فکر مى کنم به اندازه کافى خانواده ام در رفاه هستند. اگر من مى خواستم در خارج از کشور زندگى کنم در زمان ناامنى ناشى از جنگ باید مى رفتم و یا مثلاً باید وکیل مى شدم تا درآمد زیادى کسب کنم.»

و اضافه مى کند:

«هدف من این است که تا زمانى بتوانم تحقیق بکنم و به مملکتم خدمت کنم و بکوشم دانشجویانى را تربیت کنم که جایگزین ما شوند.»

خانم دکتر نسرین مصفا استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران دربارۀ استادش مى گوید:

«ایشان فقط استاد ما نیستند، ایشان محور شاگردان شان هستند، امیدوارم همیشه مثل آفتاب باشند، همانطور که به ما رسم زندگى کردن را یاد دادند، امیدوارم که ما به عنوان شاگردان دکتر ممتاز بتوانیم به این جامعه خدمت کنیم.»

دکتر حسینعلی درودیان در مراسم بزرگداشت دکتر ممتاز در دانشگاه تهران بیان داشت که،

«آقای دکتر ممتاز از در بزرگ وارد دانشگاه شدند.»

دکتر سید عزت الله عراقى این نوع صحبت کردن دکتر درودیان را اینگونه تأویل مى کند که:

«برخى اساتید دانشگاه تحمیلى بوده اند ولى در مورد دکتر ممتاز وضعیت فرق مى کرده و دانشگاه با توجه به سطح معلومات و علم ایشان وى را استخدام نموده است.»

دکتر ممتاز اینگونه به علایق خود اشاره مى کند:

«من خیلى سفر را دوست دارم، پیاده روى را هم خیلى دوست دارم ولى فرصت نمى کنم. از رانندگى هم بدم نمى آید، دوست دارم با ماشین بروم و مناطق مختلف ایران را ببینم که متأسفانه فرصت نمى کنم، با پسرم یک زمانى فوتبال بازى مى کردم.»

دکتر ممتاز به عنوان ناظر اصلى در انجام طرح تقویت همکارى هاى بین المللى در زمینه حقوق بشر نیز تلاش ارزنده اى داشته است. دراین طرح، چگونگى ترویج و حمایت از حقوق بشر از طریق همکارى هاى بین المللى آن چنان که در منشور سازمان ملل متحد آمده مورد بحث قرار گرفته است.

دکتر ممتاز علاوه بر تدریس در دانشگاه تهران، در دانشگاههاى پاریس ۱ و پاریس ۲ ، پاریس ۱۰ ، پاریس ۱۳ ، دانشگاه ژنو، دانشگاه کلمبیا، دانشگاه فلوریدا و دانشگاه العین امارت هم تدریس داشته است.

این استاد دانشگاه عضو هیأت نمایندگى جمهورى اسلامى ایران در مجمع عمومى سازمان ملل متحد از نشست چهل و چهارم تا پنجاه و نهم و عضو هیأت نمایندگى ایران در کمیسیون آماده سازى براى سازمان منع استفاده از سلاحهاى شیمیایى است.

وی همچنین نماینده و سرپرست گروه مشاوران حقوقى ایران در پروندۀ انهدام سکوهاى نفتى ایران (توسط آمریکا) در دیوان بین المللى دادگسترى در سال هاى ۲۰۰۳ – ۱۹۹۲ بوده است.

عضویت و ریاست کمیسیون حقوق بین الملل سازمان ملل متحد

انتخاب اعضاى کمیسیون حقوق بین الملل سازمان ملل متحد به این صورت است که، مجمع عمومى سازمان ملل با توجه به صلاحیت فردى کسانى را که در زمینه حقوق بین الملل صاحب نظر باشند به عنوان عضو این کمیسیون بر مى گزینند.

تعداد اعضاى این کمیسیون به ۳۴ نفر حقوقدان مى رسد و از آنجا که رئیس کمیسیون باید در سال جارى از میان نمایندگان کشورهاى آسیایى انتخاب مى شد، اعضاى آن به گونه اى اجماعى از میان ۸ نفر نماینده از قاره آسیا، یک

حقوقدان را به عنوان رئیس برگزینند. بالاخره ۳۳ نفر نسبت به ریاست ممتاز بر کمیسیون اتفاق نظر پیدا مى کنند و او رئیس کمیسیون مى شود. کمیسیونى که وظیفه اش تشویق توسعه تدریجى حقوق بین الملل و تدوین آنها است واجلاسیه هاى آن هم در مقر اروپایى سازمان ملل متحد در ژنو تشکیل مى گردد.

دکتر جمشید ممتاز که از سال ۲۰۰۰ تا 2006 عضو کمیسیون حقوق بین الملل سازمان ملل متحد بود، در دوم ماه مه  ۲۰۰۵ (اردیبهشت ۱۳۸۴) به عنوان رئیس این کمیسیون انتخاب شده است. شاید تبحر دکتر ممتاز در عرصه حقوق بین الملل و قدرت نفوذ کم نظیر او در چنین انتخابى نقش اساسى داشته است.

قبل از ممتاز، دکتر احمد متین دفترى در سال هاى ۶۱ – ۱۹۵۷ به عضویت این کمیسیون درآمده بود. در طول تاریخ این کمیسیون، این دو شخص، تنها اعضای ایرانی آن بوده‌اند.

زندگی خانوادگی

جمشید ممتاز در زمان تحصیل در دانشگاه در سال ۱۹۶۲ با خانمى دانشجو و فرانسوى آشنا مى شود و بالاخره این آشنایى به ازدواج با یکدیگر منجر مى شود.

همسر دکتر ممتاز هم داراى مدرک دکتراى حقوق بین الملل از دانشگاه سوربن است و سالیان سال است که با همسر و سه فرزندش در ایران اقامت گزیده اند.

دکتر سید عزت الله عراقى– استاد برجسته دانشکده حقوق دانشگاه تهران- در باره همسر دکتر ممتاز گفت:

«زبان فارسى را به خوبى فرا گرفته و از هر ایرانى هم ایرانى تر شد.»

قاضی ویژه جمهوری اسلامی ایران در دادگاه لاهه

دادگاه لاهه دارای 15 قاضی با ملیت های متفاوت به عنوان هیأت قضات دیوان است. مطابق اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری، اگر هیچ یک از این 15 قاضی، از اتباع دولتی نباشند که یک طرف دعوا است، آن دولت می‌تواند یک «قاضی اختصاصی» یا «قاضی ویژه» صرفاً برای آن پرونده خاص به دیوان بین‌المللی دادگستری معرفی کند که این قاضی، حق دارد له یا علیه کشور خود رای بدهد. در مقابل، این اختیار برای طرف مقابل دعوی وجود دارد که نسبت به صلاحیت قاضی اختصاصی معرفی شده ایراد بگیرد و اعتراض کند.

در سال 1397 ایران به دلیل «توقیف و مصادره اموال بانک مرکزی از سوی دولت آمریکا»، علیه این کشور در دیوان بین المللی دادگستری (دادگاه لاهه) طرح شکایت کرد که هنوز رسیدگی به آن ادامه دارد. در آن زمان نیاز به تعیین قاضی ویژه جمهوری اسلامی ایران در پرونده بود.

از آنجا که در میان 15 قاضی دیوان بین المللی دادگستری، هیچ فردی تابعیت ایرانی نداشت، در نتیجه جمهوری اسلامی ایران، جمشید ممتاز را – که از اعضای تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران در دولت یازدهم بود – به عنوان قاضی ویژه خود برگزیده است.

خانم دان هیو که تبعه آمریکا بود، چون یکی از 15 قاضی دیوان بود، در نتیجه دولت آمریکا نتوانست وی را به عنوان قاضی ویژه معرفی کند ولی نسبت به بی‌طرفی دکتر ممتاز با این استدلال که ایشان مشاوره‌هایی را در اختیار وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران قرار داده و همینطور در پرونده قبلی ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری (پرونده مربوط به قضیه سکوهای نفتی) به عنوان مشاور حقوقی فعال بوده‌اند، اعتراض کرد اما با دفاعیاتی که تیم دفاعی دولت ایران انجام داد، دیوان بین‌المللی دادگستری اعتراض ایالات متحده را رد کرد و رسماً دکتر جمشید ممتاز به عنوان قاضی اختصاصی پرونده مربوط به توقیف اموال بانک مرکزی در دیوان بین‌المللی دادگستری انتخاب شد.»

آقای امیرساعد وکیل – مشاور سابق مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری – در مورد نحوه انتخاب شدن جمشید ممتاز چنین گفت:

«در دعوایی که مربوط به توقیف اموال بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران است، به رغم این که چیزی نزدیک به ۷،۸ سال است که موضوع اقامه دعوی علیه ایالات متحده در موضوعات و حوزه‌های مختلف مورد بررسی بود، نهایتاً مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری که وظیفه نظارت و تنظیم خط مشی دولت جمهوری اسلامی ایران را در هدایت دعاوی بین‌المللی مربوط به دولت، وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی دارد، دادخواستی را در دیوان بین‌المللی دادگستری مطرح کرد.

ایران در این پرونده به عنوان خواهان علیه ایالات متحده مبنی بر مغایرت توقیف اموال بانک مرکزی برخلاف حقوق بین‌الملل و مفاد عهدنامه مودت بین ایران و آمریکا مورخ سال ۱۹۵۵ شکایتی را ثبت کرد.

دکتر جمشید ممتاز توسط رئیس مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری و مشاور رئیس جمهور در امور حقوق بین‌الملل معرفی شده و از طرف دولت ایران به عنوان قاضی اختصاصی به دیوان بین‌المللی دادگستری معرفی شدند.»

این دومین بار در تاریخ کشور ایران بود که یک ایرانی به عنوان قاضی اختصاصی برای رسیدگی به پرونده‌ای در دیوان بین‌المللی دادگستری تعیین می‌شود.

عناوین علمی و شغلی

عناوین علمی و شغلی دکتر جمشید ممتاز در داخل و خارج از کشور عبارتند از:

اخذ دیپلم علوم طبیعى از دبیرستان پرووان پاریس، ۱۳۴۰ (۱۹۶۱)

اخذ مدرک لیسانس حقوق سیاسى و عمومى از دانشکدۀ حقوق و اقتصاد دانشگاه پاریس، ۱۳۴۴ (۱۹۶۵)

اخذ مدرک لیسانس علوم سیاسى از مدرسۀ مطالعات سیاسى دانشگاه پاریس، ۱۳۴۷ (۱۹۶۸)

 اخذ مدرک فوق لیسانس(دیپلم) حقوق عمومى از دانشکدۀ حقوق دانشگاه پاریس ۲، ۱۹۶۸

 اخذ مدرک دکتراى حقوق بین الملل و حقوق عمومى از دانشگاه پاریس ۲، ۱۹۷۱

فارغ التحصیل موسسه مطالعات سیاسی دانشگاه پاریس II، پاریس 10، دانشگاه گوزنوبل فرانسه و موسسه مطالعات بین المللی دانشگاه ژنو در مركز دانشگاهی دوبرونیك یوگسلاوی

عضو هیأت علمى دانشکده حقوق دانشگاه پاریس ۱۰، ۷۴-۱۹۶۸

استادیار دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۴

 دانشیار دانشگاه تهران در سالهاى ۵۹ – ۱۳۵۴ و از سال ۱۳۶۲ تا سال ۱۳۶۵

 استاد دانشگاه تهران از سال ۱۳۶۵ که به درجه بازنشستگی نایل شد

 عضو هیأت علمى دانشکدۀ روابط بین الملل وزارت خارجه درسال هاى ۸۰ – ۱۳۷۰

 مدیر گروه حقوق بشر دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران از سال ۱۳۸۳

دریافت نشان درجۀ ۲ علمى دانش از رئیس جمهور ایران، ۱۳۸۳

مدرس دانشگاه های اروپایی

عضو مؤسس و رئیس انجمن مطالعات حقوق بین الملل از سال ۱۳۸۱ تاکنون

استاد مدعو دانشگاه‌های سوربن، کن و گرنوبل در فرانسه

عضو هیأت علمى دانشکده حقوق دانشگاه پاریس

رئیس کمیسیون حقوق بین الملل سازمان ملل متحد

 عضو انستیتو حقوق بشر سان رمو

 عضو انجمن حقوق بین الملل؛

 عضو انجمن (مجمع) فرانسوى حقوق بین الملل

 عضو شوراى آکادمى حقوق بین الملل لاهه

 مشاور حقوقى کمیته بین الملل صلیب سرخ

 عضو هیأت تحریریۀ سالنامۀ حقوق بشر دوستانه بین المللى در هلند

عضو مجمع حقوق بین الملل law assosiation در لندن

عضو پیوسته كنفرانس های بین المللی مرتبط با حقوق دریاها و حقوق بین الملل مانند: كنفرانس بین المللی حقوق دریاها (هر دو كنفرانس) و كنفرانس های حقوق جنگ

عضو کمیسیون حقوق بین‌الملل سازمان ملل متحد از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۶ که و در سال 2005 به عنوان رئیس آن انتخاب شد

اولین ایرانی منتخب برای ارائه درس عمومی سال ۲۰۱۴ آکادمی حقوق بین‌الملل لاهه

قاضی اختصاصی دعوی بانک مرکزی ایران علیه آمریکا

مشاور صلیب سرخ

و بسیاری از دیگر كنفرانس ها و كمیسیون های بین المللی

آثار تألیفی، تحقیقی و طرح های تحقیقاتی

آثار تالیفی و تحقیقی دكتر ممتاز عبارتند از:

حقوق دریاها (1354 ش.)

شصت مقاله تحقیقی حقوقی به زبان های فرانسه و انگلیسی درباره حقوق دریاها، محیط زیست، حقوق بشر، حقوق بشر دوستانه، حقوق جنگ و تروریسم بین الملل (چاپ شده در نشریات حقوق فرانسه، انگلیس، یوگسلاوی، مصر و امریكا)

انجام طرح تحقیقاتی حقوق بین المللی جنگ ایران و عراق و موضع سازمان ملل (در سال 1367 ش.)

انجام طرح تحقیقى تعلیق مخاصمه و نظارت بر انجام طرح تقویت همکارى هاى بین المللى در زمینۀ حقوق بشر (با همكاری آقای ملك محمدی، 1372 ش.)

منابع: کتاب چهره ها در تاریخچه نظام آموزش عالی حقوق و عدلیه نوین، عباس مبارکیان، چاپ اول، انتشارات پیدایش، تابستان ۱۳۷۷، بانک اطلاعات حقوقی شخصی، وب سایت های ایسنا، باشگاه خبرنگاران جوان و مرکز داوری اتاق تهران