بانک ژنتیک ایران
آزمایشگاه‌های ژنتیک قانونی در ایران مدتی است فعالیت خود را آغاز کرده اند. فعالیت بخش‌های ژنتیک سازمان پزشكی قانونی از اوایل دهه 70 آغاز شده و با توسعه این فعالیت‌ها، آزمایشگاه‌های بیشتری در سطح كشور مشغول به فعالیت شده‌اند كه در نهایت با تشكیل بانک هویت ژنتیك امكان ذخیره‌سازی و مقایسه نتایج آزمایشات DNA در سطح كشوری فراهم شده است.
از 15 سال قبل در دنیا موضوع تهیه بانک ژنتیک مطرح شد و کارشناسان در گوشه و کنار دنیا به این نتیجه رسیدند که بر اساس آمار 60 درصد از مجرمانی که یک بار محكوم می‌شوند با گذشت پنج سال پس از محكوميت دوباره به چرخه جرم باز می‌گردند. این موضوع موجب شد تا کشورها با تهیه مشخصات تشخیص هویتی مجرمان امکان شناسایی آنان را در صورت ارتکاب به جرم مجدد، فراهم کنند.
درکشورما هم براساس ماده 211 قانون برنامه پنجم توسعه، قوه‌قضاییه مکلف شد با همـكاري سازمان پزشكي قانوني، دادستاني كل كشور و نيـروي انتظامي جمهوري اسلامي ايران، اقدامات لازم را جهت تقويت و انسجام گروه‌هاي بررسي صحنه جرم و تهيه شناسنامه هويت ژنتيكي افراد با بهره‌گيري از نيروهاي متخصص و روشها و تجهيزات روزآمد به‌عمل آورد.
اعضای 12 نفره بانک ژنتیک
اعضای هیات مدیره بانک ژنتیک ۱۲ نفر هستند که سیاست‌گذاری کلی فرایند‌های بانک ژنتیک را بر عهده دارند. به عبارت دیگر بانک ژنتیک شامل ارکان مختلفی مانند هیات مدیره، رییس بانک ژنتیک، رییس هیات مدیره و تشکیلات اجرایی است و در آن هیأت مدیره بانک ژنتیک به ریاست رئیس سازمان پزشکی قانونی کشور تشکیل می‌شود. این هیأت متشکل از ۱۲ نفر شامل رئیس سازمان پزشکی قانونی کشور (رئیس هیأت مدیره) ،دادستان کل کشور یا نماینده تام‌الاختیار وی، فرمانده نیروی انتظامی یا نماینده تام‌الاختیار وی ، رئیس مرکز حفاظت اطلاعات قوه قضائیه یا نماینده تام‌الاختیار وی ،رئیس سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی یا نماینده تام‌الاختیار وی ،معاون پزشکی و آزمایشگاهی معاون آموزشی و پژوهشی سازمان پزشکی قانونی کشور،سه نفر از متخصصین علوم مرتبط،رئیس بانک ژنتیک (دبیر هیأت مدیره) ویک نفر قاضی عالی رتبه با ابلاغ رئیس قوه قضائیه حضوردارند.
دی ماه سال 90، موضوع تشکیل بانک اطلاعات هویت ژنتیک در دستورکار قوه قضاییه قرارگرفت. پزشکی قانونی بعد از تدوین آیین نامه مربوطه آن را تقدیم مسئولان عالی قضایی کرد و پس از اعمال اصلاح در ترکیب اعضای هیات مدیره، یک قاضی عالی رتبه در این هیات گنجانده شد.
اطلاعاتی که با کد و شناسه ثبت می‌شود
مراحل فنی تشكیل بانک شامل تهیه نرم افزار نگهداری و مقایسه شناسنامه‌های ژنتیكی افراد چهار فاز خواهد داشت كه فاز اول آن نهایی و به پزشكی قانونی تحویل داده شده است. با راه اندازی فاز اول نرم افزار فنی بانك، امكان مقایسه شناسنامه‌های ژنتیكی افراد فراهم شده است. همچنین با پیگیری‌های انجام شده محل مناسبی برای تعبیه سیستم سخت افزاری بانك در سازمان پزشكی قانونی كشور فراهم شده است. در فازهای بعدی طراحی نرم افزار فنی امكان برقراری ارتباط الكترونیک بین بانك اطلاعات هویت ژنتیک با آزمایشگاه‌های ژنتیک پزشكی قانونی و نیروی انتظامی فراهم می‌شود تا بتوانیم از این طریق شناسنامه ژنتیكی افراد را به طور الكترونیک دریافت و ذخیره كنیم.
هر فرد از جامعه دارای دو سری اطلاعات شامل اطلاعات شخصی (مشخصات فردی نظیر نام، شماره ملی، محل تولد و …) و نیز اطلاعات هویت ژنتیكی است. اطلاعات هویت ژنتیک در حال حاضر از طریق آزمایشات بر روی 16 منطقه DNA قابل تشخیص و ثبت به صورت شناسه‌های ژنتیكی است. مجموعه مشخصات فردی و شناسه‌های ژنتیكی افراد شناسنامه ژنتیكی را تشكیل می‌دهد.
به طور کلی مسئولیت بانک ژنتیک، دریافت شناسه‌های ژنتیک افراد و نمونه‌های انسانی از آزمایشگاه‌های مورد تایید بانک ژنتیک و ذخیره‌سازی و مقایسه تطبیقی آنهاست. شناسه‌های ژنتیک، اطلاعات هویت ژنتیک افراد است که دارای خصوصیت منحصر به فرد است و امکان ذخیره‌سازی الکترونیک و مقایسه تطبیقی آنها برای شناسایی مجرمان و یا بقایای انسانی مجهول‌الهویه وجود دارد. در صورت مشابهت شناسه‌های جدید به دست آمده از صحنه جرم با شناسه‌های ذخیره شده در بانک ژنتیک و اعلام آن به مراجع قضایی ذی‌ربط، امکان شناسایی فرد مورد نظر فراهم می‌شود.
ذکر این نکته لازم است که این فناوری در موارد مختلف تشخیص هویت، از جمله مجرمان و قربانیان حوادث غیرمترقبه نيز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اجرای عملیات آزمایش ژنتیک
در صورت تکمیل ظرفیت آزمایشگاه‌های دولتی برای اجرای این‌گونه آزمایش‌ها، امکان استفاده از ظرفیت آزمایشگاه‌های خصوصی نيز در دستورالعمل بانك ژنتيك پيش‌بيني شده است. یکی از مواد این دستورالعمل که به مساله حفاظتی و امنیتی نگهداری نمونه‌ها ارتباط پیدا می‌کند، تعیین مدت زمان نگهداری از نمونه‌ها و شناسه‌های ژنتیک و اطلاعات مرتبط همراه با در نظر گرفتن موارد امنیتی، اخلاقی و ظرفیت‌های موجود در اختیار هیات‌مدیره بانک ژنتیک خواهد بود.
مشمولان بانک اطلاعات هویت ژنتیک
یكی از مهم‌ترین گروه‌های هدف در تمام دنیا محكومان جرائم كیفری هستند. دریافت اطلاعات محكومان حاضر در زندان‌ها كه دوره محكومیت كیفری خود را می‌گذرانند، از اولویت‌های بانک هویت ژنتیک محسوب می‌شود كه آن بانک در صورت تصویب نهایی آیین نامه و تأمین بودجه امكان دریافت نمونه‌ها و ثبت شناسنامه‌های ژنتیكی را پیدا خواهد كرد.
دیگر گروه‌های هدف در بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران را شامل نمونه‌های DNA به دست آمده از صحنه‌های جرم بقایای به جای مانده انسانی، نمونه‌های بستگان مفقودین كه از زمان مفقودیت آنها بیش از سه ماه گذشته باشد، كارشناسان آزمایشگاه‌های ژنتیک و سایر موارد به پیشنهاد مراجع ذی‌ربط و تصویب هیات مدیره بانک برشمرد.
تهیه بانک ژنتیک در ابتدا شامل مجرمان در زمان سپري شدن دوران محكوميت و نمونه‌هاي به دست آمده از صحنه جرم از جمله مواردي هستند که برای مرحله نخست، شناسه‌هاي ژنتيكي آنها تهيه و ثبت مي‌شود. البته تعیین مصاديق جرایمي كه اطلاعات ژنتيكي مجرمان آنها در بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران ثبت مي‌شود به عهده هیات مدیره بانک ژنتیک است. علاوه بر این افراد، نمونه‌های به‌دست آمده از قربانیان وقایع جنایی و بقایای انسانی مکشوفه و همچنین اجساد مجهول‌الهویه که امکان شناسایی آنها به روش‌های دیگر وجود نداشته باشد یا خویشاوندان موثر در تعیین هویت هم مشمول ثبت در سامانه بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران هستند.
بخش‌هایی از مولکول DNA دارای تفاوت‌هایی در افراد مختلف است که اغلب از همان تفاوت‌ها در تشخیص هویت ژنتیکی استفاده می‌شود. در طی حیات یک فرد حتي قبل از تولد و نیز پس از مرگ، ساختار مولکول DNA توالی ساختمانی خود را حفظ می‌کند که از این خصوصیت می‌توان در شناسایی افراد در بازه زمانی طولانی استفاده کرد. توالی مولکول DNA فقط در دوقلو‌های یکسان کاملا مشابه است که برای تفکیک آنها باید از روش‌های دیگر تشخیص هویتی استفاده کرد.
قضاوت آنلاین: دکتر رضا علاءالدینی-متخصص پزشکی‌قانونی و دارای مدرک دکترای ژنتیک، در ابتداء دستورالعمل بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران را پیگیری می‌کرد، پس از تشکیل این بانک سرپرست آن شد و بعدها به پیشنهاد رییس هیئت مدیره بانک و موافقت اعضاء به عنوان رییس بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران انتخاب و معرفی شد. متن حکم دکتر رضا علاءالدینی به شرح ذیل است:
جناب آقای دکتر رضا علاءالدینی
سلام علیکم
با عنایت به بند ۱ ماده ۶ دستورالعمل تشکیل بانک اطلاعات هویت ژنتیک و با توجه به مصوبات اولین جلسه هیأت مدیره بانک مورخ ۱۳۹۳/۰۳/۰۴، بدینوسیله به مدت ۳ سال به عنوان «رییس بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران» منصوب می‌شوید، امید است با تدبیر و تلاش مداوم جنابعالی و بهره‌گیری از تجارب و امکانات کلیه سازمان‌های عضو بانک در چارچوب وظایف و اختیارات قانونی مندرج در دستورالعمل ابلاغی ریاست محترم قوه در سایه الطاف الهی و با عنایات حضرت ولی‌عصر(عج) موفق و مؤید باشید.
دکتر احمد شجاعی
رییس سازمان پزشکی‌قانونی کشور و رییس هیأت مدیره بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران
(تلخیص مصاحبه مطبوعاتی آقای علاءالدینی، متخصص پزشکی‌قانونی و دارای مدرک دکترای ژنتیک با روزنامه حمایت در سال 1392 و خبرگزاری برنامه)
بروز رسانی در 1396/01/16
اطلاعات ۱۰ هزار مجرم سابقه دار وارد بانک اطلاعات ژنتیکی شده است و این بانک در سال جدید تکمیل تر می شود.در بانک ژنتیک با دو طیف از افراد مواجه هستیم؛ مجرمان سابقه دار و مشاغل پرخطر؛ برای تهیه فایل ژنتیکی مجرمان سابقه دار، مصوبه های لازم دریافت و در حال حاضر حدود ۱۰ هزار پروفایل ژنتیکی تهیه و در بانک ذخیره شده است که این فعالیت منجر به کشف سریع جرایم و در نهایت پیشگیری از وقوع جرم خواهد شد.
(تلخیص مصاحبه خبرگزاری میزان با شجاعی- مدیرکل پزشکی قانونی کشور)
