زندگی نامه محمد قاضی، حقوقدان، مترجم و زبان شناس کرد ایرانی
محمد قاضی (۱۲۹۲-۱۳۷۶) حقوقدان و مترجم برجسته کرد ایرانی و مترجم آثاری چون دن کیشوت و زوربای یونانی به زبان فارسی است.
محمد قاضی فرزند میرزا عبدالخالق قاضی در ۱۲ مرداد ۱۲۹۲ در شهر مهاباد به دنیا آمد.
زندگی‌نامه و خاطرات محمد قاضی در کتابی با عنوان «خاطرات یک مترجم» بیان شده است. در این کتاب ضمن آن که از رنج‌ها و مرارت‌های بی‌شمارش در طول حیاتش سخن می‌گوید، سرشار از شوخ طبعی‌های زیرکانه و نکات نغز از زندگی اوست. وی در این کتاب می‌نویسد:
پدر من ابتدا یک فررند به نام محمد داشت که فوت کرد، سپس یک دختر داشت آن هم فوت کرد ولی به دلیل این که پدرم به نام محمد علاقه داشت من را محمد ثانی نامید.
میرزا عبدالخالق، امام جمعه مهاباد بود. محمد قاضی آموختن زبان فرانسه را در مهاباد نزد شخصی به نام آقای گیواز کردان عراق آغاز کرد.
قاضی در سال ۱۳۰۸ با کمک عموی خود میرزا جواد قاضی که از آلمان دیپلم حقوق گرفته بود و در وزارت دادگستری کار می‌کرد، به تهران آمد و در سال ۱۳۱۵ از دارالفنون در رشته ادبی دیپلم گرفت.
در سال ۱۳۱۸ دورهٔ دانشکده حقوق دانشگاه تهران را در رشتهٔ قضایی به پایان برد. او در طول این دوران همیشه جزو بهترین شاگردان زبان فرانسه بود. از سال ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۰ دورهٔ خدمت نظام را با درجهٔ ستوان دومی در دادرسی ارتش گذراند.
محمد قاضی در مهرماه ۱۳۲۰ به استخدام وزارت دارایی درآمد. در سال ۱۳۵۵ از خدمت دولتی بازنشسته شد.
از ابتدای دههٔ ۱۳۲۰ با ترجمهٔ اثری کوچک از ویکتور هوگو به نام «کلود ولگرد» ، نخستین قدم را در راه ترجمه برداشت و پس از آن ۱۰ سال ترجمه را کنار گذاشت. در سال ۱۳۲۹ پس از صرف یک سال و نیم وقت برای ترجمهٔ جزیره پنگوئن‌ها اثر آناتول فرانس، به زحمت توانست ناشری برای این کتاب پیدا کند، اما سه سال بعد که این اثر انتشار یافت، به دلیل شیوایی و روانی و موضوع متفاوت کتاب، آناتول فرانس از ردیف نویسندگان بی‌بازار که کتابشان را در انبار کتاب‌فروشان در ایران خاک می‌خورد به درآمد.
در این باره نجف دریابندری در روزنامه اطلاعات مطلبی با عنوان «مترجمی که آناتول فرانس را نجات داد» نوشت:
در سال ۱۳۳۳ کتاب شازده کوچولو نوشتهٔ سنت اگزوپری را ترجمه کرد که بارها تجدید چاپ شد. محمد قاضی با ترجمهٔ دورهٔ کامل دن کیشوت اثر سروانتس در سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۳۳۷ جایزهٔ بهترین ترجمهٔ سال را از دانشگاه تهران دریافت کرد.[۱]
محمد قاضی پس از بازنشستگی به فعالیت در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان پرداخت که حاصل این دوره ترجمهٔ کتاب‌های «باخانمان» از هکتور مالو، ماجراجوی جوان از ژاک ژروند و زوربای یونانی از نیکوس کازانتزاکیس است.
محمد قاضی در ۱۳۵۴ به بیماری سرطان حنجره دچار شد و هنگامی که برای معالجه به آلمان رفت، بیماری تارهای صوتی و نای او را گرفته بود و پس از جراحی، به‌علت از دست دادن تارهای صوتی، دیگر نمی‌توانست سخن بگوید و از دستگاهی استفاده می‌کرد که صدایی ویژه تولید می‌کرد. با این حال کار ترجمه را ادامه داد و ترجمه‌های جدیدی از او تا آخرین سال حیاتش انتشار می‌یافت.
وی ۵۰ سال ترجمه کرد و نوشت و نتیجه تلاش او ۶۸ اثر اعم از ترجمه ادبی و آثار خود او به زبان فارسی است.
از آثار مهم ترجمه‌شده توسط او می‌توان به دن کیشوت اثر سروانتس، نان و شراب اثر اینیاتسیو سیلونه، آزادی یا مرگ، و در زیر یوغ نام برد. وی بیشتر از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه می‌کرد. او در مقدمه کتاب زوربای یونانی، خود را “زوربای ایرانی” نامیده‌است.
آثار و تألیفات:
تالیفات
خاطرات یک مترجم
سرگذشت ترجمه‌های من
زارا، عشق چوپان
طلا، نوشتهٔ ب‍ل‍ز س‍ان‍درار
ترجمه‌ها
از آثار مهم ترجمه‌شده توسط محمد قاضی می‌توان از این کتب نام برد:
جزیره پنگوئن‌ها، نوشتهٔ آناتول فرانس
چهل روز موسی داغ، نوشتهٔ فرانتز ورفل، ۱۳۷۳
درد ملت (ترجمه با همکاری احمد قاضی از رمان کردی «ژانی گه‌ل» نوشته ابراهیم احمد)
دن کیشوت، نوشتهٔ میگل سروانتس، ۱۳۳۶
زوربای یونانی، نوشتهٔ نیکوس کازانتزاکیس
شازده کوچولو، نوشتهٔ آنتوان دو سنت‌اگزوپری، ۱۳۳۳
صلاح‌الدین ایوبی، نوشتهٔ آلبر شاندور
قلعه مالویل، نوشتهٔ روبر مرل
کمون پاریس
مسیح بازمصلوب، نوشتهٔ نیکوس کازانتزاکیس
نان و شراب، نوشتهٔ اینیاتسیو سیلونه
آخرین روز یک محکوم، نوشتهٔ ویکتور هوگو
آدم‌ها و خرچنگ‌ها
آزادی یا مرگ، نوشتهٔ نیکوس کازانتزاکیس
ایالات نامتحد، نوشتهٔ ولادیمیر پوزنر
باخانمان، نوشتهٔ هکتور مالو
بردگان سیاه
پولینا چشم و چراغ کوهپایه، نوشتهٔ آناماریا ماتوته
تاریخ ارمنستان
تاریخ مردمی آمریکا، نوشتهٔ هاروی واسرمن
تاریک‌ترین زندان، نوشتهٔ ایوان اولبراخت
خداحافظ گری کوپر، نوشتهٔ رومن گاری
داستان کودکی من، نوشتهٔ چارلی چاپلین
در زیر یوغ، نوشتهٔ ایوان وازوف
در نبردی مشکوک، نوشتهٔ جان اشتاین بک
زن نانوا، نوشتهٔ مارسل پانیول
ساده‌دل، نوشتهٔ ولتر، ۱۳۳۳
سپیددندان، نوشتهٔ جک لندن، ۱۳۳۱
سرمایه‌داری آمریکا
سگ کینه‌توز
سمرقند
شاهزاده و گدا، نوشتهٔ مارک تواین، ترجمه ۱۳۳۳
غروب فرشتگان، نوشتهٔ پاسکال چاکماکیان
فاجعه سرخ‌پوستان آمریکا
کرد و کردستان، نوشتهٔ واسیلی نیکیتین
گاندی، نوشتهٔ رومن رولان
کلود ولگرد، نوشتهٔ ویکتور هوگو، ۱۳۱۷
کلیم سامگین، نوشتهٔ ماکسیم گورکی
کوروش کبیر، نوشتهٔ آلبر شاندور
ماجراجوی جوان
مادر، نوشتهٔ ماکسیم گورکی
مادر، نوشتهٔ پرل باک
درباره مفهوم انجیل‌ها، نوشتهٔ کری ولف
نیه توچکا، نوشتهٔ فئودور داستایوسکی
آزادی یا مرگ، نوشتهٔ نیکوس کازانتزاکیس
محمد قاضی در سحرگاه چهارشنبه ۲۴ دی ۱۳۷۶ در سن ۸۴ سالگی در تهران درگذشت و در شهر زادگاه خود مهاباد به خاک سپرده شد. همسر وی، «ایران» پیش از او درگذشته بود.
در فروردین ۱۳۸۶ خورشیدی در کوی دانشگاه مهاباد از تندیس محمد قاضی به بلندی چهار متر پرده‌برداری شد.
منابع: ادبستان و بدرالسادات رئوفی، یادواره بزرگان: محمد قاضی، از شازده کوچولو تا زوربای یونانی، در رادیو زمانه، مورخ ۲۳ مهر ۱۳۸۷
